استان قم بعد از مشهد دومین شهر مذهبی ایران است. با توجه به قرارگرفتن حرم حضرت معصومه (س) خواهر امام هشتم شیعیان و همچنین مدرسه فیضیه در استان قم، فضای مذهبی بر آداب و رسوم و آیین‌های بومی این استان تاثیر زیادی گذاشته است.

زبان و لهجه قمی
زبان عموم مردم قم فارسی است که با لهجه قمی بیان می‌شود. به جز فارسی زبان‌های عربی توسط مهاجران عرب، پشتو توسط مهاجران افغان و ترکی آذربایجانی توسط مهاجران آذربایجانی، و لری، مازندرانی، تالشی، گیلکی توسط مهاجران شمال کشور و اردو و هندی توسط مهاجران هندی در قم تکلم می‌شود.

اقوام
طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبرهٔ پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در قم به قرار زیر بود.

آداب و رسوم
در قم آیین‌های متعددی در طول سال برگزار می‌شود. مردم قم در نیمه شعبان و تاسوعا و عاشورا مراسم‌های شادی و عزاداری برگزار می‌کنند.

مردم شهر هر سال با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت مرقد فاطمه معصومه سال‌روز ورود فاطمه معصومه به قم را گرامی می‌دارند. آن‌ها شخصی را به عنوان موسی ابن خزرج شبیه‌سازی می‌کنند و شتر به دست او می‌دهند. آن شخص فاطمه معصومه را به منزل شخصی خود هدایت کرده و در پایان مراسم ضریح فاطمه معصومه توسط مردم گلباران می‌شود.

در مراسم روز عید قربان مردم پشت گوسفندان قربانی را با حنا رنگ می‌کنند، دستمال سرخ گرد گردن حیوان می‌بندند، به چشمان او سرمه می‌کشند و قند و نبات در دهان او می‌گذارند و سپس او را ذبح می‌کنند.

از دیگر مراسم‌های مذهبی جشن روز نیمه شعبان در خیابان چهارمردان شهر قم است. عده زیادی نیز در این روز برای شرکت در مجلس جشن و شادی به مسجد جمکران یا مرقد فاطمه معصومه می‌روند. جوانان و کودکان قمی کوچه‌ها و معابر فرعی شهر را آذین‌بندی می‌کنند.

یکی از آداب مردم قم برگزاری مراسم طلب باران است. در این مراسم مردم در امامزاده‌ها و مساجد شهر جمع می‌شوند و با خواندن نماز باران از خداوند طلب باران می‌کنند. نقل است که در زمان جنگ جهانی دوم خشک سالی شدیدی در قم روی داد و مردم نماز باران را به امامت محمدتقی خوانساری که از مراجع تقلید آن‌زمان بودند خواندند که اندکی پس از مراسم بر این شهر باران بارید.

در روزهای تاسوعا، عاشورا، اربعین و ۲۸ ماه صفر هیئت‌های مذهبی شهر قم از نقاط مختلف شهر به طرف مرقد فاطمه معصومه حرکت می‌کنند. در روز عاشورا عزاداران علاوه بر برگزاری سنت‌های عزاداری مطابق روزهای عزا مردم قم، آلات عزاداری به نام طوغ از محلات قدیمی در انتهای دستجات عزاداری خود به سمت حرم حمل می‌کنند و در مقابل ایوان آیینه حرم گرد طوغ شور (بر سر) می‌زنند. طوغ‌های سنتی و قدیمی قم در شش محله قدیمی چهل اختران، چهارمردان، سلطان محمد شریف، عشقعلی، میدان میر و آقا سید حسن نگهداری و در روز عاشورا در دستجات عزاداری این محلات حمل می‌شود. مرسوم است کسانی که به نقاط دیگر ایران مهاجرت کرده‌اند در این روزها به شهر خود بر می‌گردند و در مساجد شهر خود به عزاداری می‌پردازند. مراسم‌های «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» از دیگر مراسم‌های سنتی مردم قم هستند.

معماری و مسکن سنتی

معماری محلات و خانه ها در قم بر اساس استقلال، حرمت حریم خانواده و اهمیت خلوت گزینی شکل گرفته است. مرزهای پردوام محلات و خانه ها، کم عرض و بن بست بودن کوچه ها و محله ها، بام های گنبدی و تخت، نشانگر نوعی از استقلال در واحدهای مسکونی و بافت شهری این منطقه است. در تجزیه و تحلیل مسکن در بافت تاریخی شهر گوناگونی فضاها، درجات مختلف پوشیدگی و شیوه های ترکیب مرتبط با زندگی اجتماعی قابل مشاهده است. در مناطق جلگه ای ساختمان ها با پوششی گنبدی، شکل خاصی از معماری مناطق کویری را به نمایش می گذارند در حالی که در اکثر نقاط کوهستانی، ساختمان ها دارای پوششی مسطح اند. مساکن روستایی در گذشته اغلب به ابتدایی ترین صورت شکل می گرفت و اکثر اتاق ها نه تنها نقش استراحتگاه بلکه نقشی تولیدی و معیشتی نیز داشت.

هنرهای سنتی

همچون سایر نواحی ایران، از دیرباز انواع هنرهای سنتی، با توجه به شرایط خاص جغرافیایی، در میان مردم قم رایج بوده است.

مهمترین این هنرها عبارتند از :

قالی بافی، سفالگری، منبت کاری، کاشی سازی و کاشی تراشی، آجر تراشی و حجاری که در نیم قرن اخیر تا حدی همگی رو به افول نهاده اند. قالی قم هنوز دارای محبوبیت ایرانی و جهانی است. قالی های قم با طرح های سنتی و ابتکاری، اغلب از جنس ابریشم در ابعادی کوچک که بر گرفته از ویژگی خاص قم به عنوان شهری زیارتی است، بافته شده و از آنجا که هر دار قالی اغلب توسط یک بافنده مدیریت می شود، دارای بافتی یکدست و یکنواخت است. شهر قم دارای کارگاه های مجهز برای انجام عملیات تکمیلی قالی نیز هست و هنوز هم از نواحی مختلف ایران برای پرداخت و سر راست کردن قالی به این کارگاه ها مراجعه می شود.

سفالگری قم رونق گذشته خود را از دست داده است و امروزه کارگاه برادران سعادتمند با کار در زمینه ساخت ظروف سفالی، به ویژه خرمهره سازی در شکل های متنوع، تنها کارگاه موفق بازمانده از این هنر ایرانی در قم است.

سوغات

صنایع دستی قم همچون قالی، سرامیک به همراه سجاده، مهر و تسبیح مهمترین سوغات قم محسوب می شوند. یگانه سوغات ویژه شهر مذهبی قم که به نوعی نماد خوراکی این شهر محسوب می شود سوهان آن است. در حدود یک قرن پیش نوعی حلوا و شیرینی خانگی و محلی در قم طبخ می شد و به حلوای قمی مشهور بود و به ندرت توسط مغازه های عطاری عرضه می شد.

معروف است که به هنگام حضور مظفرالدین شاه قاجار در قم از وی توسط حلوای قمی پذیرایی شد و وی پس از صرف حلوای قمی گفت : این حلوا مثال سوهان غذای مرا بریده و هضم کرد. آنگاه مقدار زیادی از این حلوا را به عنوان سوغات با خود برد. از آن پس عنوان سوهان بر این شیرینی نهاده شد و به تدریج به عنوان نماد و سوغات شهر مذهبی قم با نیت تبرک درآمد. به شکلی که امروزه نزدیک به 400 واحد پخت سوهان در قم مشغول به کارند که از طریق 2500 واحد فروش ماهیانه 300 تن سوهان عرضه می کنند.

خوراک

خوراک مردمان این استان رابطه نزدیکی با آنچه که از طبیعت حاصل شده دارد و نحوه تهیه آن نیز مربوط به فرهنگ همین جامعه است. متداول ترین غذاها و شیرینی های سنتی قم عبارتند از : آبگوشت قنبید، دم پختی، کال جوش، چنگال، اشکنه، شامی، کوفته، حلوا کنجدی، حلوا شادونه، حلوا ارده، کسمه، کلوچه و سوهان.

آنچه مسلم است تنوع و طرز تهیه انواع خوراک ها رابطة بسیار نزدیکی با فرهنگ و نوع معیشت هر جامعه دارد . مطالعة شیوه های پخت و مواد استفاده شونده از طبیعت برای تهیة انواع خوراک ها ، ما را در شناخت هر چه بیشتر فرهنگ مناطق یاری خواهد داد .

بنابراین در مجموع می شه گفت که غذا پختن ابزاری جهت تبدیل طبیعت به فرهنگِ تنوع غذا را می توان به عنوان نشانه های مناسبی برای بیان تمایزات اجتماعی به کار برد . به بیانی دیگه هر گونه تغییری در مواد خام غذایی که از طبیعت حاصل شده مستقیماً مربوط به فرهنگ آن جامعه خواهد شد .

آداب و رسوم اجتماعی

عیدها، جشن ها و سایر مراسم مذهبی و ملی :

مردم استان قم در عیدهای مختلفی مانند نیمه ی شعبان، تولد پیامبر اسلام (ص)، تولد حضرت فاطمه ی زهرا (ع)، تولد امام رضا (ع)، تولد حضرت معصومه (س)، عید غدیر، عید نوروز و سایر جشن های ملی و مذهبی، مراسم جشن و شادی بر پا می سازند.

در اغلب این روزها مردم، خیابان و کوچه ها را چراغانی و با نقل و شیرینی و شربت از زهگذران پذیرایی می کنند. بیشتر مردم در این روزها ابتدا برای زیارت به زیارتگاه ها، به خصوص حرم حضرت معصومه (س) و سپس برای دیدن علماء و مراجع تقلید به خانه های آنان می روند و ضمن تبریک، در مراسم ویژه ای که به این مناسبت ها در منازل مراجع برگزار می گردد، شرکت می کنند.

اعتکاف :

در ایام البیض (سیزدهم تا پانزدهم ماه رجب)، هزاران نفر از طلاب و مردم متدین قم در مساجد این شهر به ویژه مسجد جامع، امام حسن عسکری (ع) و مسجد اعظم، معتکف می شوند و عمل مستحبی "ام داوود" را به جا می آورند.

مراسم یادمان ورود حضرت معصومه (س) به قم :

روز بیست و سوم ربیع الاول سال 201 ه.ق روز ورود حضرت معصومه (س) از مسیر ساوه به قم است. در این روز مردم قم به اتفاق موسی بن خزرج، که از بزرگان قم و از ارادتمندان به اهل بیت (ع) بود، تا بیرون شهر به استقبال آن حضرت می روند و موسی بن خزرج، که افسار شتر حضرت را به دست داشت، آن بانوی بزرگوار را به منزل شخصی خود هدایت می کنند.

همه ساله، خادمان حرم آن حضرت در این روز طی یک حرکت نمادین، به استقبال آن حضرت می روند و این روز را گرامی می دارند.

لاله گردانی :

مراسم لاله گردانی یا شمعدان گردانی حرم حضرت معصومه (س) از جمله مراسم زیبا و دیدنی است. این مراسم مخصوص خادمان حرم است که هنگام تغییر کشیک انجام می شود.

مراسم طلب باران :

یکی از آداب و رسوم شایسته ی مردم قم بر پایی نماز باران و دعا و نیایش به درگاه خدا و درخواست رحمت الهی و باریدن باران به هنگام خشکسالی است. این مراسم در برخی از مکان های مذهبی به ویژه امامزاده ها با شیوه های خاصی انجام می شود. همزمان با شروع جنگ جهانی دوم خشکسالی بر مردم قم حادث شد که با خواندن نماز باران به امامت آیت الله خوانساری، باران رحمت بر این شهر باریدن گرفت.

عمده ترین اعیاد، جشن ها و مراسم مذهبی که در قم با شکوه خاصی برگزار می شود، عبارتند از عید قربان، سیزده بدر (روز طبیعت)، وقف و نذر، مجالس وعظ و سخنرانی، بزرگداشت اولیای خدا، مراسم روز عاشورا و ...